La posta en romontschia

«Tgeara irundeala, turnas tei digl sid? Vas an patria beala, porta egn salid.» Sco descret en quella veglia canzun populara han mellis Romontschs e Romontschas tarmess a casa salids dil lontan. Sfurzai da bandunar las valladas alpinas per anflar lavur ella bassa ni egl exteriur. Quella hirundella che porta il salid ei denton mo il maletg simbolic per ina instituziun che haveva cunzun alla fin dil 19avel e lunsch viaden el 20avel tschentaner surpriu ina rolla immens impurtonta per la romontschia spatitschada: la posta.

Gia baul ha la posta tarmess brevs e pacs era els loghens muntagnards e perifers. Per la romontschia ei quei en quels onns dad emigraziun stau ina centrala pusseivladad per restar en contact cun famiglia, amitgas ed amitgs. En quei senn ha la posta era contribuiu tier il manteniment dil lungatg. Scriver sin romontsch e duvrar il lungatg mumma, era en in ambient d’auter lungatg, ha gidau da conservar il romontsch en enqualas famiglias e sur novas generaziuns.

Strusch da separar da quellas raquintaziuns dil schar encrescher ed esser lunsch naven ein las historias dils pots sezs che possibilitavan quei sbrat sur cuolms e vals. Esser pot e surprender quella incumpensa impurtonta muntava haver curascha e surmuntar grondas stentas. Era quei ein maletgs che han inspirau la literatura e la canzun romontscha: «Il postigliun ei […] sil buc en tuttas auras: caliras, puorlas, neiv e glatsch. Dus cavaluts sco cauras, mudregian el sur tut igl onn.»

Nus vesin che la posta ha giu ina influenza sil manteniment dil romontsch, sin la cultura romontscha ed aschia pia silla romontschia sco tala. Mo naturalmein ei era il cuntrari capitau. Ils emploiai e las emploiadas dalla posta ella regiun romontscha han adina communicau en romontsch culla clientela. Igl uffeci da posta era in liug da sentupada, da paterlar e viver il mintgagi romontsch.

Bein pertscharta da quella funcziun dalla posta ha la Lia Rumantscha festivau egl onn 1982 in grond success: la PTT ha relaschau ina nova regulaziun che duei garantir ch’il lungatg romontsch vegni representaus adequatamein els mieds da communicaziun dalla posta. Bernard Cathomas, da lez temps secretari general dalla posta, era entusiastics da quei success ed ha getg a caschun dalla dieta dils uffecis da posta a Tusaun: «Man möchte angesichts dieses neuen Anfangs fast pathetisch werden. PTT für das Rätoromanisch – was Luther mit seiner deutschen Bibel für das Hochdeutsche? Etwas Ähnliches im Zeitalter der Massenkommunikation, der Mobilität und Papierflut!»

Inaga che las novas regulaziuns ein stadas en forza - denter auter ein enqualas paginas dil cudisch da telefon vegni editai en romontsch - han ins pia era saviu observar la influenza ch’il romontsch ha giu sin la posta. Era sche quella ha tuttina buc gest priu en la dimensiun luterana. Forsa la pli marcanta presenza ha il romontsch oz il gi sin ils mieds da transport dalla posta. Ella romontschia ein els marcai grond e bein vesibel cun «Auto da posta».

Grazia a pigns e gronds success sco il diever dil romontsch tras la posta ha la romontschia dapi ils onns 80 gudignau pli e pli bia curascha dad insister sin translaziuns en lur lungatg. Aschia ein las Romontschas ed ils Romontschs s’endisai da leger igl agen lungatg tscheu e leu sin publicaziuns ufficialas – era sin quellas da distribuziun naziunala.

Probablamein ha era quei rinforzau ina atgnadad speciala dallas Romontschas e dils Romontschs: Sin mintga publicaziun nova vegn ei mirau cun la lupa gronda: «Essan nus era si?». In reflex empau particular. Sch’ins sto haver il rinforzament d’extern per esser segirs ch’ins exista veramein aunc. El medem mument vegn mintga grafichera e mintga graficher cun l’incumbensa da crear in bi format per l’entira Svizra (scheinsa ina pintgetta marca da brevs) mintgamai a sedumendar: «Nua pomai dei quei aunc haver plaz?» - Nus essan la finala tuttavia era disai da mo esser stai cuort sil sboz.

Era disai, denton pauc ventireivels ein las Romontschas ed ils Romontschs cun la reducziun da porschas dalla posta ellas regiuns muntagnardas. Ils uffecis da posta ein adina era stai in liug da sbrat ed interacziun sociala e cunzun per glieud veglia in liug da refugi encunter l’isolaziun a casa. Che las postas ein svanidas ord ils vitgs ei denton tresta realitad ed ina fin pauc romantica per quella biala amicezia denter la romontschia e la posta. Sco Romontsch ni Romontscha savess ins bunamein vegnir tier la conclusiun: Che nus stuein buc vegnir anavos sil diever dalla hirundella sco purtadra dils salid ei probablamein mo il cass perquei che lezza po buc purtar ils grevs pacs da Zalando.

La posta ei pia aunc cheu. Sche era en fuorma reducida. Per il manteniment dil lungatg ston las Romontschas ed ils Romontschs denton procurar sezs.